Pro- en anti-NSB in één gezin

Luuc Kooijmans schrijft meeslepend relaas van een verscheurd gezin

recensie: Iedereen in het gezin van opa Kooijmans zweeg na de oorlog: het verleden was te belastend. Kleinzoon Luuc zocht uit wat er is gebeurd. Dat heeft een meeslepend relaas opgeleverd.
Door Ad van Liempt 25 september 2015,

Dat de keuzes van Nederlanders voor of tegen de NSB tijdens de oorlog gezinnen hebben verscheurd – dat hebben we vaker gelezen. De ene broer in het verzet, de andere bij de Waffen SS, dat kwam voor. Er is een verhaal bekend over een Rotterdams gezin waar vader met krijt een streep door de kamer trok om het pro-NSB-kamp van het anti-kamp te scheiden. Maar zelden is de verstikkende atmosfeer in een verscheurd oorlogsgezin zo indringend beschreven als door historicus Luuc Kooijmans in Het geheim van de Valeriusstraat.

Doodstraf
De fascinerende hoofdfiguur in het verhaal is opa Kooijmans, een autoritaire bovenmeester van het type Bint, die al in de jaren dertig zijn hoop vestigt op de NSB als de partij die orde op zaken zal stellen in het hopeloos verdeelde Nederland. Na de Duitse inval treedt hij toe tot het Opvoedersgilde, een organisatie voor NSB-onderwijzers. Hij wordt er steeds actiever. Een mooie springplank om zijn ideaal te verwezenlijken: onderwijsinspecteur worden. Dat lukt hem, maar hij beleeft er weinig plezier aan. Want de oorlog gaat zijn tol eisen in zijn gezin, dat toch al verdeeld is in pro- en contra-NSB. Zoon Wim wordt gearresteerd, op verdenking van medewerking aan verzetsactiviteiten – hij heeft militaire gegevens verzameld voor de ondergrondse. Niemand wist ervan, en zeker zijn vader niet. Twee weken later volgt het bericht dat zoon Ad, officier bij de marine, als krijgsgevangene naar Duitsland is afgevoerd. Kooijmans’ bestaan wankelt. Op de spionage waar zoon Wim van wordt verdacht, staat de doodstraf. Het proces laat lang op zich wachten. De tergende onzekerheid bedrukt alle gezinsleden, pro én contra. In de zomer van 1943 is er geen hoop meer. Wims leven eindigt al na twintig jaar voor het vuurpeloton, hij is de jongste van zijn groep, de Inlichtingendienst. Kooijmans senior is ontroostbaar, hij zegt zijn lidmaatschap op van de NSB: hoe kun je een regime steunen dat je zoon laat executeren? Hij geeft ook zijn felbegeerde baan als inspecteur op.

Gedetailleerd relaas
Kleinzoon Luuc Kooijmans wist nooit wat er allemaal in het gezin van zijn vader gespeeld had. Er hing een foto van een onbekende jongen aan de muur. Dat was zijn oom. Verder zweeg iedereen na de oorlog. Kooijmans, die al eens de Grote Geschiedenis Prijs won met Gevaarlijke kennis, stortte zich op de geschiedenis van het gezin van zijn vader. Kooijmans heeft alle nog levende betrokkenen geïnterviewd, en de ontbrekende schakels ingevuld met gegevens uit archieven en strafdossiers. En vooral met brieven, want de familieleden correspondeerden frequent met elkaar. Het resultaat is een gedetailleerd, meeslepend relaas over een geprangd gezin, waar het verleden te belastend was om het niet te verzwijgen.

Internering
Na de bevrijding van Nederland werd het er op dat bovenhuis aan de hoofdstedelijke Valeriusstraat niet aangenamer op. Opa Kooijmans voorkwam de vernedering van arrestatie als actief NSB-lid door zich vrijwillig te melden. Hij werd vastgezet en kwam in het interneringskamp aan de Levantkade. Hij vond dat hem weinig te verwijten viel en zag zijn internering, zoals zovelen, als een vorm van wraak. De familie ondernam van alles om hem zo snel mogelijk vrij te krijgen. Na een maand of zeven werd hij, onder voorwaarden, weggestuurd: hij moest zich drie keer in de week melden. Thuis trof hij zijn oudste dochter aan, ze was uit armoede teruggekeerd. In de oorlog had ze het geluk gevonden, in de persoon van een jonkheer Boreel de Mauregnault – verarmde adel, en al voor de oorlog fervent NSB’er. Deze Boreel was na de oorlog ook al vastgezet, hij zou meer dan een jaar in voorarrest zitten. Na zijn voorwaardelijke vrijlating, in afwachting van zijn proces, werd hij ziek, hij kreeg tbc, wat toen nog moeilijk te behandelen was. Boreel verzwakte steeds meer, zijn proces werd alsmaar uitgesteld, en uiteindelijk afgesteld: in juni 1947 overleed de NSB-schoonzoon, 30 jaar oud.

Onderscheiding
In februari 1950 spelen de gemengde gevoelens van de familie Kooijmans hevig op: er is een uitnodiging gekomen voor de plechtige uitreiking van een onderscheiding voor zoon Wim, gesneuveld voor het vaderland, voor een vijandelijk vuurpeloton. ‘Vader meende het lintje voor Wim wel in ontvangst te kunnen nemen’, schrijft Luuc Kooijmans, ‘zijn kinderen lieten het niet toe. Vader begreep het niet.’

Een van de dochters schrijft in die periode aan een broer: ‘Het is werkelijk griezelig om telkens weer te ontdekken hoe achter het daags gezicht van allerlei mensen een wereld van ellende en dodelijke eenzaamheid leeft, waarvan niemand een vermoeden heeft.’

Precies dát maakt de geschiedenis van het gezin Kooijmans bij vlagen hartverscheurend.

Bron: De Volkskrant, door Ad van Liempt
Pro- en anti-NSB in één Gezin